قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی
قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی مربوط به کدام بازی ها بوده است؟ آیا فاصله طبقاتی روی بازی آنها تاثیر گذاشته ؟ کودکان در دوران باستان، چطور خودشان را سرگرم می کردند؟ اگر به تاریخ، جامعه شناسی یا فرهنگ علاقمند باشید، برایتان جالب خواهد بود. چرا که کند و کاو گذشته و یافتن پاسخ این پرسش ها زوایای زندگی مردم را در قرون گذشته بیشتر روشن می کند و ابهامات زیادی را برطرف می کند. برای یافتن پاسخ این پرسش ها سراغ یکی از نوشته های علی بویری کارشناس باستان شناسی و عضو هیات موسس بنیاد شوش شناس رفتیم که به مباحث جالبی در این مورد مطرح کردند که مطالعه آن می تواند قسمتی از تاریخچه دیرین شکل گیری صنعت اسباب بازی را برای ما روشن کند.
قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی را بهتر بشناسیم
کودکان در طول تاریخ بازی می کردند و برای بازی های خود درست مثل امروز ابزار و وسایلی داشته اند. قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی به دست آمده از دل خاک مربوط به وسایل جالبی بودند؛ اشیایی که نه درون مقبره‌‌ای پیدا شده اند تا هویت خاصی بگیرند و نه نوشته ای همراه شان بوده تا چرایی ساخت آنها را برای ما روشن کند. اشیایی که یا در ابعاد کوچک ساخته شده اند یا نقش و طرحی کودکانه دارند. گاهی حدس می زنیم به ابزار بازی بوده اند. تحقیقات درباره وسایل بازی کودکان در ایران باستان بسیار اندک است، درست مثل اطلاعاتی که از جایگاه اجتماعی و خانوادگی و وسایل بازی آنها داریم. اما در میان آثار مکشوفه، اشیایی وجود دارند که گواهی می دهند می توان با نگرشی نوین به آنها نگریست؛ مثل نقوش بسیار استریلیزه و تر و تمیزی روی سفالینه های نقاط مختلف ایران مانند
- تل باکون در فارس و شوش از هزاره پنجم پیش از میلاد،
- مجسمه هایی از زنان با کودکانی در آغوش از شوش مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد
- یا پیکر های سفالین، فلزی و شیشه ای که به‌صورت کاملا ابتدایی و ساده ساخته شده اند.
از طرفی وجود تشابهاتی که بین اسباب بازی های کودکان امروزی با پیکر های حیوانات ساخته شده از سفال و فلز با چهار چرخ جهت حرکت که از هزاره اول پیش از میلاد بجا مانده، ما را وا می دارد تا آنها را در میان قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی قرار دهیم. موضوع فقط به وسایل بازی محدود نمی شود؛ آموزش کودکان هم در روزگاران قدیم جایگاه قابل توجهی داشته است. از جایگاه اجتماعی کودکان مان در گذشته، تنها می توان از نقوش و نگارکنده ای صخره‌ای ایلامی کمک گرفت که نقش کودکان را در کنار خاندان سلطنتی حکاکی کرده اند.
در دوره‌ای که با اختراع خط، کتیبه و نبشته های ابتدایی در دست است حدس و گمان ما تا حدودی به وسیله نوشتارها به یقین نزدیک تر می شود. وجود لوحه های ابتدایی آموزش کتابت در مراکزی که به EDUBBA یا خانه «گل نوشته ها» معروف هستند، نشان دهنده آموزش افرادی است که به حدس می توانند طبقه ای از کودکان و نوجوانان را هم دربر گیرند.
چندی پیش، نمایشگاهی در موزه های شهرهای سمنان و شاهرود برگزار شد که «یادگارهای کودکانه» نام داشت. به نظر می رسد این نمایشگاه بیش از هر چیز بهانه ای بوده برای دیدن قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی با نگاهی جدید، چون وقتی صحبت از قرن ها و هزاره ها ست، آن هم در نبود نوشتار، کتابت، تاریخ مکتوب و مدون، صد البته گاه باید به حدس و گمان دست زد.
این گونه اشیا یادآور اسباب بازی های امروزی مانند اتومبیل ها و چهار چرخه هایی هستند که کودکانمان با به حرکت درآوردن شان تحرک بیشتری را تجربه می کردند. ساخت این وسایل متحرک از سفال و فلز مثل همین پیکر ها مفرغی که در مارلیک کشف شده در سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) در مناطق شمالی ایران رواج داشته است. نمونه ها یی از این نوع اسباب بازی های قدیمی در موزه های مصر و یونان در مجموعه وسایل مختص به کودکان به نمایش درآمده است.
پیکر های حیوانی که به شکل های مختلفی ساخته می شود. دلیل آن هم این است که این پیکر ها گونه های مختلفی هستند که در زیست بوم منطقه وجود داشته اند. شاید به نوعی برای آشنایی و الفت بیشتر کودکان با محیط طبیعی پیرامون شان ساخته می شده مثل همین ساخته های مفرغی که در مارلیک گیلان کشف شده و قدمتش به سه هزار سال پیش (هزاره اول پیش از میلاد) بر می گردد.
یکی از قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی مربوط به سفالی به شکل موش است که در نیشابور کشف شده است. این اثر متعلق به ۹۰۰سال پیش (سده پنجم هجری) است. ابعاد کوچک این اشیا که فقط ۵/۸ در ۷/۵ سانتی متر است این احتمال را که بازیچه دست کودکان بوده بیشتر تقویت می کند. از آنجا که شناخت این حیوانات برای کودک و بازی با آنها، در شناخت کودک با موجودات محیط پیرامونش نقش اساسی بازی می کند، می توان پذیرفت که شیوه های مختلف آشنایی کودکان با این گونه جانوران از قدیم مورد توجه بوده است.
تعدادی از آنها نه در قبور پیدا شده اند، نه در معابد و نه در هیچ مکان دیگری که جنبه تقدس داشته باشد، آن هم به تعداد زیاد. برای همین هم این نظر را که جنبه بازیچه ای و استفاده روزمره این یافته های مفرغی کوچک، بر جنبه آیینی و حتی تزیینی شان اولویت داشته، قوت می بخشد. این پیکر های حیوانی که قدمت شان به چهار هزار سال پیش (اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) بر می‌گردد در لرستان کشف شده و در گروه قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی یافته شده قرار می گیرد.
سفالینه های منقوش به نقوش کودکانه و استلیزه (خلاصه شده) این گمان را تقویت می کنند که این آثار برای جلب توجه کودکان بوده و یا با نگاه و توجهی ویژه به کودکان ساخته و نقاشی می شدند. پنداری ظروف منقوش، نقش کودکان امروزی را تداعی می کنند این تکه سفال منقوش در تل باکون فارس کشف شده و مربوط به هفت هزار سال پیش (هزاره پنجم پیش از میلاد) است.از این لوحه ها به تعداد زیادی در شوش به دست آمده و احتمالا برای آموزش کودکان بوده است. لوحه ای گلین با خط میخی سومری به قطر ۳/۸ سانتی متر که متعلق به چهار هزار سال پیش (هزاره دوم پیش از میلاد) است. امروزه برخی از مراکز آموزشی و فرهنگی جهان در آموزش خطوط باستان به نو آموزان از این روش استفاده می کنند.
یکی دیگر از قدیمی ترین اسباب بازی های ایرانی متعلق به یک نقش انسانی در ابعاد بسیار کوچک (۳/۴ سانتی متر) است که در نهایت سادگی روی صفحه ای سیمین حکاکی شده است. به حدس می توان گفت که این پلاک سیمین متعلق به کودکی باشد که جز سرگرم کردن او کاربری دیگری نداشته است. از آنجایی که این اثر از قبور یا مکانی با کاربری آیینی به دست نیامده، می توان بازیچه بودن آن را قوی دانست. این پلاک سیمین که متعلق به ۲۶۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش (۷۰۰ ـ ۶۰۰ پیش از میلاد) است در لرستان کشف شده است. این نمونه احتمالا می تواند یک سرگرمی کودکانه باشد. شی سفالین (احتمالا جغجغه)که نمونه های سفالی و فلزی زیادی از آن در شوش به دست آمده و کاربری آن غیر از حدس بازیچه بودنش مشخص نیست. این شی با ۱۲ سانتی متر بلندی، متعلق به چهار هزار تا سه هزار سال پیش (به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد و اوایل هزاره اول پیش از میلاد) باز می گردد.
این شی سفالین احتمالاً یک نمونه جغجغه است به صورت حیوانی ؛ بلندی آن ۳/۵سانتی‌متر است که مربوط به دوره ایلامی (در حدود سه تا چهار هزار سال پیش) است و در شوش پیدا شده است. این نمونه به همراه نمونه های زیاد دیگری که شکل های حیوانی دارند شاید جلب توجه بیشتری برای کودکان داشته اند. شاید هم نمایانگر رفاه بیشتر خانواده و طبقه اجتماعی بالاتر کودک بوده است. چرا که نسبت به جغجغه های ساده تر ارزش بیشتری از جهت تکنیک کار داشته است.
این نمونه بسیار زیبا پیکری شیشه ای است متعلق به دوره ساسانی که در شوش کشف شده و فقط ۱/۷ سانتی متر است. می شود این گونه حدس زد که احتمالا بازیچه کودکی بوده که در خانواده ای با درجه اجتماعی بالا پرورش می یافته؛ همانگونه که امروزه بازیچه کودکان در طبقات اجتماعی مختلف متفاوت و از ارزش هنری و اجتماعی مختلفی برخوردار است.
قمقمه های سفالین در اندازه های مختلف و از مناطق بسیار زیادی در ایران به دست آمده اند مثل همین قمقمه سفالین ۱۲سانتی‌متری که قدمت آن به چهار هزار سال پیش (هزاره دوم پیش از میلاد) بر می گردد و در کرمانشاه کشف شده این قمقمه را از این جهت مورد استفاده کودکان دانسته اند که اندازه اش بسیار کوچک تر از نمونه قمقمه های کشف‌‌شده دیگر بوده که بزرگتر بوده اند.
